xEmpirEx
Uzman Grafiker
Mesaj Sayısı : 76
Points : 5010816
Kayıt tarihi : 14/04/09
 | Konu: baglama tarihcesi  Çarş. Nis. 15, 2009 3:49 pm | |
|  Baglamanin atasi, Dede Korkut hikayelerinde adi çok
sik geçen Kopuz’dur. Yaklasik 1500 yillik bir geçmisi olan ve birden çok telli
saz türünü kapsayan Kopuz, Orta Asya’daki Türk Boylari tarafindan
kullanilmistir. Ilk zamanlar o bölgenin gezginci ozanlari araciligiyla
Anadolu’ya gelmistir.Kopuz, Baglamadan farkli olarak teknesi deriyle kapli,
perdesiz, iki veya üç telli, telleri at kili, koyun ve kurt bagirsagindan
yapilmis kirislerden olusan bir enstrümandir.Kopuzun Anadolu’da geçirdigi evrimlerden ve sapina
perde baglanmasindan sonra ortaya çikan Baglama, Türkmenler tarafindan kutsal
bir enstrüman sayilirdi.Günümüzde, baglamanin standart ölçüleri için hala
çalisilmaktadir. Teknesinin hangi agaçtan, kapaginin ne kadar incelikte, sapinin
ne kadar uzunlukta olacagi tartismalari süredursun, genel bir yapisi yavas yavas
ortaya çikmis görünüyor. Eskiden kullanilan, ancak günümüzde pek bulunamayan dut
agacindan oyma tekneler yerine, dilim dilim yapistirilmis ardiç; gögüs kapagi
için ladin, köknar; sapi için ceviz, gürgen agaçlari
kullanilir. Baglama Tarihi 1-Baglama benzeri çalgilarin, literatürdeki adi, "lut"
olarak geçmektedir. Lut adi, arapça "el-ud"dan gelmektedir. Endülüs kültürü
araciligiyla bu isim Avrupa kültürüne geçmis ve lut, lavta gibi adlara
dönüsmüstür. Telli çalgilar içinde bir familya olarak lutlar, "uzun
lutlar" ve "kisa lutlar" olarak iki ana kategoriye ayrilmaktadir. Uzun lutlarda
ana özellik, gövdelerinin dar, küçük ve saplarinin uzun olmasi iken, kisa
lutlarda gövdeler genis, büyük ve saplar da kisadir. Uzun sapli lutlarin
tarihsel olarak görüldükleri ilk kaynak, MÖ. 3. bine ait, Akad devri silindir
mühürleridir. Özellikle MÖ. 2. binden baslayarak, küçük yapili uzun
sapli lutlar, Dogu Akdeniz, Mezopotamya ve Dogu Asya'da bulunmustur.Bu türlerin
bilinen en eski örnekleri, MÖ. 1730-1580 tarihlerinde Misir' da görülmüstür.
Bunlar saplarinin uç kismina dogru sivrilen örneklerdir. Çesitli arkeolojik
kaynaklarda, çalginin, üzerine baglanmis bir mizrapla veya çalanin bilegine
baglanmis bir tel araciligiyla çalindigi
görülmektedir. Baglama benzeri çalgilarin Anadolu'da bulunan en eski
örnekleri ise, MÖ. 1680-1375 tarihlerinde, Eski Hitit Dönemi'ne aittir. Ayrica,
Zincirli ve Kargamis'ta (G. Antep) da, Geç Hitit Dönemi'ne ait çesitli kabartma
tas levhalar üzerinde de bu tip çalgilara rastlanmistir. Bu tür çalgilarin
Frigler ve Lidyalilarca kullanildigi bilinmekteyse de, Urartu kaynaklari hala
açiklik kazanmamistir. Bizans döneminde, 5. yüzyila ait mozaikler üzerinde,
"pandura" adi verilen, üç telli ve perdesiz örneklere rastlanmaktadir. Bu ve
perdesiz örneklere rastlanmaktadir. Bu mozaik, Selçuklularin Anadolu'ya
gelisinden önce de, bu tür çalgilarin Anadolu'da kullanilmakta oldugunu bizlere
göstermektedir. L. Picken'a göre, uzun sapli lutlarin asil kaynak yeri, Suriye
ve çevresidir. Bu tip çalgilar, olasilikla 2500 yil önce Asya'ya geçmisti. Çünkü
2. ve 3. yylarda, benzer çalgilara Çin'de de
rastlanmaktaydi. Baglama benzeri çalgilarin batiya yeniden
getirilisleri, Türkler araciligiyla olmustur.
Asya Türkleri arasinda,
baglamaya benzeyen ilk örnekler, eski Kirgiz Türklerinin yerlesim alani olan
Hakas bölgesinde bulunmustur. Iki telli olan bu örneklerin perdeleri yoktur. Bu
çalginin perdeli örneklerine günümüzde "dutar (ikitelli)" denilmektedir. Genel
olarak Asya Türkleri, baglama tipli telli çalgilara "kopuz" yada "komis" adini
vermektedir. Asya kopuzlarinda, tel sayisi ikiden fazla olanlara da (tanbura
anlaminda) "dambra" ya da "dombra" denilmektedir. Gürcüler, bu tip çalgilara
"pandur" demektedirler. Bu iliski ve benzerlikler, "pandura" ile "tanbura"
arasindaki paralellige ve yayginliga dikkatimizi çekmektedir. Balkanlarda,
tambura, buzuki (bozuk!), dvotelnik (ikitelli), kitelis (ikitelli, çiftetelli)
adi verilen örneklere rastlanmaktadir. Günümüzde özellikle Balkanlardan baslayarak, Anadolu,
Suriye Irak, Gürcistan, Ermenistan Azerbaycan ve Asya'ya uzanan bölgede
karsimiza çikan bu tür çalgilarin yayilmasinda, Osmanli Türkleri'nin de etkili
oldugu anlasilmaktadir. Özellikle batiya dogru olan yayilma, hemen tümüyle
Osmanlilar eliyle saglanmistir Anadolu'da, baglama ailesi çalgilarin, olaganüstü bir
çesitlilik sunmasi ve hemen her yörede kullanilmasi, çalginin "yerli"ligi adina
önemlidir. Anadolu sazlarinda, bu türden çalgilarin adlandirilmasinda, farkli
yöntemler uygulanmistir. Sözgelimi tel sayisina göre, boyutuna göre, çalindigi
akorda, hatta çalindigi yere göre yapilan adlandirmalar
vardir.
Tel sayisina göre yapilan adlamada, önceleri
arapça-farsça adlamalar yayginken (dütar, setar, cihartar, pençtar, sestar
gibi), bunun yerini, türkçe adlamalar almistir. Anadolu sazlari arasinda,
adlari, "ikitelli"den "onikitelli"ye kadar degisen örnekler saptanmistir. Bu
arada, tel sayilarina göre yapilan adlamanin yerini, giderek çalginin boyuna,
çalindigi akorda yada çalindigi yere göre yapilan adlamanin aldigi görülür.
Sözgelimi cura, irizva, baglama, bozuk, tanbura, çögür, divan sazi, meydan sazi
gibi adlar, hep çalginin boyutunu esas alan bir anlayisin örnekleridir. Baglama,
bozuk, abdal gibi adlar, özel bir boyut bildirmenin yanisira, belirli bir akort
türüne de isaret etmektedir. Divan sazi, meydan sazi gibi örnekler, çalginin
icra edildigi, mekansal büyüklüge de çagrisim
yapmaktadir.
Anadolu sazlarindaki bu adlamalarin tarihsel
gelisimini incelerken, yararlanilan önemli kaynaklarin basinda, halk ozanlarinin
siirleri gelmektedir.Yunus Emre'den (13. Yy.) baslayarak, kopuz, çeste
(sestar-altitelli), tanbura, cura, baglama, çögür, gibi adlarin, sikça bu
metinlerde geçtigi görülür. Kazak Abdal, Kaygusuz Abdal, Pir Sultan Abdal,
Karacaoglan, Köroglu, Dadaloglu, Emrah, Kerem gibi daha pekçok ozan, hayatlarini
paylasan, bu "sadik dost" için, siirler
söylemislerdir.Yapisal ve Akustik Açidan
Baglama
BAGLAMANIN TARIHÇESI 2-Baglama ve ailesi olan sazlarim taniyabilmek için önce
bu sazlarin atasi olarak bilinen Kopuzun taninmasi
gerekir.Insanlar, su kabaginin üst kismina ince deriler
gerdirip sap ilave etmisler ve kiris tellerini deri üzerinden geçirmek sureti
ile sesin daha net çikmasini saglamislardir. Yay ile çalinanlara Iklig, parmak
veya mizrap türünden maddelerle çalinan türlerine de Kopuz adini
vermislerdir.Iklig yayli sazlarin, Kopuz ise mizrapli sazlarin
atasi olarak bilinmektedir. Kopuz, sonralari su kabagi yerine armudumsu sekilde
agaçlardan oyularak yapilmis, üzerine yine deri gerilmis, kiris teller takilarak
uzun yillar çalinmis, daha sonralari da derinin yerini agaç (gögüs-ses tablosu),
kiris tellerinin yerini ise metal teller almistir.Mizrapli sazlarin atasi alarak bilinen Kopuz,
Türklerin en eski sazlarindan biridir. En az 1500 yil kullanilmis olan bu ünlü
mizrapli saz, bugün yerini Anadolu’da baglama ve ailesi sazlarina birakmis
olmakla beraber, Orta Asya ve Sibirya Türkleri tarafindan halen
kullanilmaktadir.Baglama adina, ilk olarak 18. yüzyil metinlerinde
rastlanir. Bu dönemde Anadoluya gelen Jean Benjamin de Laborde,
seyahatnamesinde, "Baglamanin biçimi tipki Çögürünki gibi, ama ondan daha
küçüktür ... " der | |
|
