Erzurum
Erzurum Tarihçe Erzurum, günümüüze kadar Theodosiopolis, Karin,
Kalikala, Karnoi Kal(gh) ak gibi isimler altında anılmıştır. Şimdiki
adıolan Erzurum ise, Erzen el-Rum'dan türemiştir. Anlamı ''Roma
arazisindeki Erzen'dir. Diğer bir rivayete göre Erzurum kelimesi Arz-ı
Rum yanı Bizans ülkesinden meydana gelmiştir. Selçuklu paraları
üzerinde şehrin adı Erzen el-Rum, Arzan-ı Rum ve Arz-ı Rum'dur. xvıı.
yy'in büyük Türk gezginlerinden olup, Erzurum'da görevle kısa bir
müddet ikamet eden Evliya Çelebi, şehrin adı ile ilgili olarak şunları
yazmaktadır:''Erzen-i Rum yani Erzurum. Bazıları Erzurum da der.
Azerbaycan civarinda geniş bir eyalettir.Bazı tarihlerde Nuşirevan-i
Adil tarafından kurulmuş denirsede doğrusu Akçakoyunlu padişahlarindan
Gündüzbayoğlu Soktar oğlu Erzenbay tarafindan yapıldığıdır''. Jean
Babtist Tavernier, Th.Ch. Fleurian. J.Brant, H.W. Dowe, HSuter,
E.Smith, W.F. Ainsworth, J. Taylor, H.Tozer, H.F.B. Lynch ve C.F.
Lehmann-Haupt gibi gezginler Erzurum hakkında önemli bilgiler vermekte,
gördüklerini kendi fikirlerine göre ifade etmektedir.
Erzurum ve çevresi oldukça eski bir geçmişe sahiptir. Karaz,
Kırmızıtaş, Güzelova, Pulur, Sos, ve daha çok yerde eski yerleşme
alanları bulunmuştur. ****** Üniversitesi tarafından Hasan Kale'de
yapılan ve halen devam etmekte olan kazılara göre, tarih öncesi
devirlere ait kalıntılar ortaya çikarılmış ve çıkarılmaktadır. Urartu
çağına ait kalıntılara da rastlanılmaktadır.
Şimdiki Erzurum, ovanın doğusunda bir tepe üzerindedir. Bu durumu ile
Bolu'ya, Ilıca yönunden bakıldığında ise Manisaya benzemektedir. Tarih
boyunca Med, Pers ve Sasani istilalarına uğrayan Erzurum, askeri
ihtiyaçlar göz onünede tutularak, burada inşa edilmiştir. Özellikle,
doğu politikasina ister istemez büyük önem veren Bizanslilar,
Karaz'daki yerleşme alanını terk ederek, dağlara daha yakın olan
tepede, Theodosiopolis kalesini inşa etmişlerdir. İran'dan devamli
akınlarin ilk uğrak noktası olan kale, Anatolius'un emri ile 415-422
tarihleri arasinda vucuda getirilmiştir. Ancak çok tahribat gören
kalenin bu devre ait hiç bir kalinti kalmamiştir. Türk devresine ait
yapilar şehre hakim olmuştur. Dış istilalar yanında dini mücadeler de
Theodosiopolis'de büyük etkiler yapmiş, Ermeni ve Rumlar arasında
devamlı fikir ayriliği bazen büyük sürtüşmelere sebebiyet vermiştir.
Bizanlilar Ortodoksluğu, Ermeniler de Gregoryenliği şehirde hakim
kılmaya gayret etmişlerdir. Kiliselerdeki ilk ayrilik, tabiariyla halk
arasında da hizipleşmeyi sürekli olarak lörüklemiştir. Hiristiyanlik bu
durumda iken, doğudan Sasani hegemonyası da Theodosiopolis'i sık sık
tehdit etmiştir. Meydana gelen sınır değişmeleri, E.Honigmann'ın
''Bizans'ın Doğu sınırı'' nda bahis konusu edilmiş, bundanda
anlaşildığına göre, Erzurum pek kısa aralıklarla Bizans hakimiyetinden
çikmiştır. Doğuya ve batıya akan büyük akarsuların kaynakları da
erzurum arazisinde idi.İslami yaymaya çalişan Araplar da gazalarını
diğer istilacilar gibi bu bölgeye tevcih etmişler, 651'de ilk defa
şehir önlerinde gönünmüşlerdi. halkın Saresen dediği bu müslümanların
başinda Habib b. Mesleme bulunmakta idi ve islam kumandanı az sonra
Erzurumu'da ele geçirmiştir. 653'de, Bizans imparatoru Konstantios,
doğudaki bu şehri kurtarmak için bir sefer yaptı ve arapları şehirden
çikardı. Muaviye zamanında, murabit denen 2000 kişi burada iskan
edilmiştir. 686'da Bizanslı General Leontios, 700'de de Halife Abd
el-Melik'in oğlu Abdullah, Erzurum'da hakimiyet sürdüler. 753'de
Bizanslilar Theodosiopolis'i tekrar ele geçirdiler. Abbas isimli bir
Abbasi kumandanı şehri kuşatmiş ise de, kışın yaklaşması üzerine
muhasarayı kaldırmak zorunda kalmiştır. 770-772 yıllarında Erzurum'da
isyan patlak vermiş,Ermenilerin ayaklanması güçlükle Amir b. İsmail
tarafından bastırılmıştır.
Erzurum ve çevresi arazi yapısı açısından talihsiz bir bölge idi. Büyük
bir fay hattı buradan geçmekte ve doğuya doğru uzanmakta idi. Devamlı
depremler, hem insan ve hem de yapılar açısından büyük kayıplara meydan
vermekteydi. Tarih kaynaklarından ilk tespit edilen yer sarsıntısı 840
yılında meydana gelmiş, Bizans imparatorlarının ve bazı islam
fatihlerinin yaptırdığı binalar yerle bir olmuştur. Doğudaki Bizans
varlığını Erzurum'da tutmak isteyen imparatorlar, Arapları devamlı
surette tehdit ettiler. Katakalon ve İoannis Kurkuas, haçın Hilal
karşısında üstünlüğünü sağlamak için mücadele edip durdular.923'deki
şiddetli bir Bizans kuşatması, Muhammed b. Nasr el-Hacib'in zamanında
yardıma koşması ile önlendi. 949'da İonnis Çimiskes Erzurum'u kalabalık
bir Bizans kuvveti ile kuşattı ve Arapların savunduğu yüksek, tahkimi
savunma kulelerini yıkarak sehri ele geçirmiştir. Taraflar arasındaki
sürekli savaşlara rağmen Erzurum, Suriyeli, Iranlı, Ermeni ve diğer
milletlere mensup tüccarların faaliyet gösterdiği yerdi. Bundan da, arz
ettiği stratejik durumun büyük önemi vardi
Gazneliler ve Selçuklular arasındaki siyası çekişmenin de Erzurum
tarihinde rol oynadığı görülmektedir. Ceyhun'un batısına itilen
Türkler, Rey ve Azerbaycan üzerinden ilk defa Kur-Aras vadisine
girmişlerdir. Türkler bunları sıkıştırdıkça, onlarda Bizans'ı rahatsız
ediyorlardı. İstanbul'daki Bizans imparatorları, doğudaki valilerden
aldıkları raporlar üzerine, önemli mezhep farkı bulunan ve emniyetleri
için tehlikeli gördükleri Ermenileri daha iç yörelere zorla göç
ettirdiler. Tampon bölgenin boşalması sırasında ilk defa Bizanslılar
Türklerle karşı karşıyageldiler ve böylece Erzurum'un tarihinde yeni
bir dönem açılmıştır.
1048 veya 1049'da Bizans kaynaklarının Skyth veya Tazik dedikleri
Türkler, Selçuklular Erzurum'a doğru harekata geçtiler. Sultan Tuğrul
verdiği emirle amcası, oğlu İbrahim Yinal ve Kutlamış'ı yeni gaza ucuna
yolladı. Bu Türk gazileriTheodosiopolis kalesine (şimdiki şehrin
bulunduğu yer) uğramadan, Karaz'a hücum etti. Geniş bir ovanın
kuzey-batısında, Euphrates'in yukarı kolunun aktiği araziye yakın yerde
bulunan Karaz, o devirde oldukça kalabalık bir şehirdi. Selçuklulara
önceden pek önem vermeyen Karazlılar, İbrahim Bey'in muhasaraya
başlaması üzerine şehre çekilmiş ve sonrada şavaşa mecbur kalmişlardı.
Az sonra şiddetli bir rüzgarın patlak vermesinden faydalanan
Selçuklular, yağlı paçavralar ile Karaz'da büyük bir yangın
çikarttılar. Bu olayi Karaz'ın sonu oldu ve muhasaradan canını
kurtarabilen ahalisi güçlükle asıl kalenın bulunduğu Theodosiopolis'e
sığınabildi. 1054 yılında Anadolu seferine çıkan Tuğrul Bey, Pasin'i
geçtikten sonra, Erzurum ovasına hakim olan bir tepeye bizzat çıkmış ve
kalenin durumunu gözetlemiştir. Theodosiopolis, 1071'de yinehareketli
idi. Zira Nuhun Gemisini andıran bir ordu ile imparator Romanos
Diodenes, şehre gelmiş ve ikmal hazırlıklarını tamamlayarak Malazgir'e
doğru yürüyüşe geçmiştir. Şehirdeki Bizanslılar, imparatoru son defa,
bir daha görmemek için üzere uğurluyorlardı. 26 Ağustos 1071' de büyük
Türk zaferi, Theodosiopolis'deki Bizans'ın son günleri oldu. Az sonra
Türkler Erzurumu ele geçirecekler, Bizans'ın tek taraflı barışı
bozmaları üzerine Ege sahillerine kadar gideceklerdir. Erzurum'un nasıl
ve ne syrette Selçuklu hakimiyetine geçtiği bilinmemektedir ve bu
tarihi zaman parçasımaalesef çok karanlık kalmaktadır. 1071-1202
tarihleri arasında Saltuklu Beyliği bu şehre İslami Türk karakteri
vermiştir. Beyliğin kurucusu Ebu'l-Kasım Saltuk'tur. Bir rivayete göre
burası ile doğunun önemli bir kısmı Alp Arslan tarafından ıkta olarak
Saltuk Beyi'ne verilmişti. Baybud, Tercan, İspir, Oltu, Micingird,
Koçmaz ve daha birçok kasaba Erzurum'a bağlanmış ve Saltuklu Türkleri
tarafından yöneltilmiştir.
Perş. Nis. 16, 2009 12:47 pm
